Tác giả: Thibault Autric
Chuyển ngữ: Lm. Giuse Phan Cảnh
Pascal, đối với độc giả hiện đại là người ủng hộ “ Thiên Chúa của Abraham, Thiên Chúa của Isaac, Thiên Chúa của Jacob, không phải là Thiên Chúa của các triết gia và học giả ”. Tuy nhiên, khía cạnh mô tả chi tiết trong các tác phẩm của Pascal không nói rằng suy tư của ông bị rời rạc, đứt quãng: trên thực tế, việc đọc Pascal một cách có hệ thống, cho phép xuất hiện một nền nhân học và thần học nguyên thủy trong cuộc đối thoại không ngừng. Tư tưởng của ông về con người cũng như tư tưởng về Thiên Chúa đều mang đậm dấu ấn hiện đại.
Blaise Pascal (1623-1662) là một trong những thiên tài vĩ đại người Pháp, vừa là triết gia vừa là học giả, thảo luận về thần học, triết học, vật lý, cũng như toán học và kỹ thuật. Ông là người đóng góp quan trọng cho một nền triết học. Pascal suy nghĩ và viết trong thế kỷ của những cuộc tranh luận thần học, nơi ông thấy mình mang theo ít nhiều đầy đủ tiêu chuẩn của chủ nghĩa Jansen, thế kỷ triển khai khoa học hiện đại mà phương pháp Descartes đã làm sống động. Có lẽ hơn bất kỳ nhà tư tưởng nào khác của thế kỷ 17. Pascal, bằng trí thông minh đa diện của mình, đã có cảm nhận sâu sắc về quá trình chuyển đổi này “ từ một thế giới khép kín sang vũ trụ vô tận”, theo cách diễn đạt do Alexandre Koyré thiết lập. Đặc biệt là tư tưởng để lại này, cho phép chúng ta trong nhiều trường hợp nhìn thấy sự tổng hợp kiểu Pascal giữa khoa học và triết học, một sự tổng hợp không theo nghĩa áp đặt các phương pháp khoa học lên triết học. Điểm độc đáo của nhân học Pascal ở thế 17 này là gì ? Và mối liên hệ của nó với thần học là gì?
Nhân học Pascal, một tư tưởng độc đáo và có tầm nhìn
Điều rất nổi bật khi đọc Pascal là một mặt là tính độc đáo về mặt triết học của ông so với những người cùng thời, mặt khác là tính cách của ông như một người đi trước. So với những người đương thời, nơi triết học Descartes chiếm ưu thế, Pascal viết và suy nghĩ khác biệt và không chỉ vì tính không đầy đủ của tư tưởng khiến tác phẩm này có vẻ ngoài rời rạc, vì chúng ta tìm thấy phong cách Pascalien trong các tác phẩm hoàn chỉnh. Rõ ràng, Pascal cũng là một người theo chủ nghĩa Descartes, và phần lớn thời gian phản ánh về những vấn đề do triết học Cartesian khởi xướng: cơ chế để hiểu con người, mà Descartes đề cập đến trong luận thuyết về những đam mê (1649), hay thậm chí là những bằng chứng về sự hiện hữu của Thiên Chúa. Nhưng nếu Pascal bắt đầu từ Descartes thì các câu trả lời được đưa ra thường độc đáo và sáng tạo. Ví dụ, đây là cách nếu cơ chế này được chấp nhận trong nhiều trường hợp, như trong “ Diễn ngôn” nổi tiếng, trong đó người tìm kiếm Chúa được mời quỳ gối và cầu nguyện để tin tưởng bằng cách vận dụng cơ chế của con người vào hoạt động, điều này dường như không phải là câu trả lời dứt khoát cho việc hiểu con người. Không hài lòng với thuyết nhị nguyên: linh hồn, thể xác của Descartes ( siêu hình thứ hai ), sẽ đánh dấu sự hiện đại bằng cách làm cho thuyết hình thái của Aristote trở nên lỗi thời (sự kết hợp ý thức, vật chất, trong trường hợp này là linh hồn, thể xác). Pascal thích nhấn mạnh vào sự trường tồn huyền bí của con người, nơi chúng ta tìm thấy trọng âm của các thánh vịnh.
Tính độc đáo này của Pascal đã khiến ông trở thành người đi trước trong ngành nhân học. Theo nghĩa nào? Theo nghĩa mà chúng ta có thể thấy ở Pascal là sự hình dung trước của một nhân học hiện sinh, được hiểu theo nghĩa hiểu biết về con người tập trung vào sự tồn tại sống hơn là vào bản chất con người vô thường và không thể tìm thấy. Ở Pascal có một triết lý về nỗi thống khổ và sự tồn tại trong tất cả sự khắc nghiệt của nó: ông nói với kẻ phóng túng trong cuộc tranh luận về vụ cá cược, nơi chúng ta đã thấy điều gì sẽ xảy ra một khía cạnh cơ bản của triết học Heidegger tính thực tế, và bản thân Heidegger sẽ thừa nhận những gì ông mắc nợ Pascal khi bắt đầu Hữu thể và Thời gian và nơi mà sự cam kết hình thành nên.
Do đó, một yếu tố cực kỳ nổi bật trong Pascal là đặc điểm được thể hiện sâu sắc trong sự phản ánh của ông về con người hay nói cách khác, nhân học thực dụng hoặc hiện thực của ông bất chấp tính chất mâu thuẫn của thuật ngữ này. Thật vậy, với tính hiện đại của triết học, chủ nghĩa chủ quan bộc lộ, theo nghĩa là chủ thể trở thành nền tảng của toàn bộ tòa lâu đài tri thức, đó là tư duy của Descartes, sự chắc chắn cơ bản và điểm khởi đầu của toàn bộ việc tái thiết tòa nhà của những điều chắc chắn. Đây là chủ nghĩa duy tâm nổi tiếng của triết học hiện đại, bắt đầu từ chủ thể chứ không phải từ hiện thực bên ngoài được đưa ra. Bây giờ, cùng thời với Descartes, Pascal cũng bắt đầu từ chủ thể, nhưng không phải từ chủ thể ích kỷ, không phải từ chủ thể tin rằng mình là những người có tinh thần thuần túy, tức là từ chủ thể có linh hồn bị nhốt trong cơ thể; trong Pascal, chủ thể được đề cập là chủ thể hiện thực, hiện thân, không phải lý trí thuần túy mà là sự tồn tại, tiếp xúc với sự lo lắng và buồn chán nhiều hơn là với một phương pháp để tìm ra triết học tốt hơn hay bất kỳ “thiên tài xấu xa” nào. Vincent Carraud, một chuyên gia về Pascal, nói về vấn đề này trong Pascal và Triết học (1990) của ông về “ sự hủy diệt bản ngã ” đang diễn ra trong triết học Pascal, để biểu thị cách Pascal tách mình ra khỏi cử chỉ Descartes trong đó nền tảng là “ tôi suy tư nên tôi hiện hữu”.
Một nhân học hiện sinh: sự đam mê và sự tuyệt vọng của người theo chủ nghĩa tự do
Chúng ta hãy lấy một ví dụ để minh họa khía cạnh hiện sinh này của triết học Pascal. Chúng ta tìm thấy ở đâu, trong số những người cùng thời với Pascal, một phân tích thực sự về sự buồn chán hay đam mê? Descartes? Spinoza? Malebranche hay Leibniz? Quả thực, chính triết gia Auvergne là người đã khởi xướng cách nhìn này về kinh nghiệm thực tế hàng ngày nhưng lại thường bị triết học bỏ qua.
Đôi khi tôi bắt đầu xem xét những nỗi lo lắng khác nhau của con người cũng như những nguy hiểm và đau buồn mà họ phải đối mặt, tại triều đình, trong chiến tranh, từ đó nảy sinh biết bao cuộc cãi vã, đam mê, những công việc táo bạo và thường là tồi tệ, v.v., tôi phát hiện ra rằng mọi bất hạnh của con người đều xuất phát từ một điều duy nhất, đó là không biết cách nghỉ ngơi trong nhà. (…) chúng tôi chỉ tìm kiếm những cuộc trò chuyện và giải trí bằng trò chơi vì chúng tôi không thể vui vẻ ở nhà.
Nhưng khi tôi suy nghĩ kỹ hơn, và sau khi tìm ra nguyên nhân của mọi bất hạnh của chúng ta, tôi muốn khám phá ra lý do, tôi thấy rằng có một lý do rất hiệu quả, cốt ở sự bất hạnh tự nhiên trong tình trạng yếu đuối và phàm trần của chúng ta, và vì vậy thật khốn khổ, không gì có thể an ủi chúng ta khi chúng ta nghĩ kỹ về nó.
Dù chúng ta tưởng tượng ra điều kiện nào, nếu chúng ta tập hợp tất cả những thứ có thể thuộc về mình thì hoàng gia là vị trí đẹp nhất trên thế giới, tuy nhiên chúng ta hãy tưởng tượng về nó, kèm theo tất cả những niềm thỏa mãn có thể chạm vào nó. Nếu chúng ta không có sự đam mê và chúng ta cho phép xem xét và suy ngẫm về con người của mình, thì niềm hạnh phúc uể oải này sẽ không duy trì được nó, chúng ta sẽ rơi vào những quan điểm đe dọa, khỏi những cuộc nổi dậy có thể xảy ra và cuối cùng là cái chết. Và những bệnh tật không thể tránh khỏi; do đó, nếu chúng ta không có cái mà chúng ta gọi là đam mê, chúng ta sẽ không hạnh phúc và bất hạnh hơn những đối tượng nhỏ nhất của mình (Laf. 136).
Do đó, bằng cách phân tích nguyên nhân tìm kiếm đam mê của chúng ta, Pascal nhắm đến mục đích chúng ta đang ở trong lời biện hộ mà tư tưởng đại diện, để phô bày cho con người thấy nỗi khốn khổ của chính mình, với ý tưởng sâu sắc trong Kinh thánh rằng đó là khi biết mình khốn khổ, yếu đuối, bất lực và bụi đất ( Tv 50,17 ), khiến tâm hồn dễ dàng hướng về Chúa nhất. Nếu chúng ta tìm cách giải trí, đó không phải là một cuộc tìm kiếm hạnh phúc, mà là một cuộc chạy trốn điên cuồng khỏi nhận thức về tình trạng của chúng ta: đây là bí mật trong lập luận của Pascal về giải trí. Việc tìm kiếm lạc thú, niềm vui, nỗi buồn, hàng nghìn lẻ một công việc tự thân chúng không có giá trị gì, nhưng chúng ta muốn làm cho mình tin tưởng để quên đi sự hư vô của mình.
Con người vẫn là một bí ẩn sâu sắc, trong đó cái chưa biết vượt xa những gì mà con người hiểu về chính mình, và chúng ta tiến bộ tốt hơn trong nhân học thông qua những phủ định (cái gì không phải là con người, cái này trải qua sự phê phán các triết lý hiện có) hơn là bằng sự khẳng định dứt khoát của nó là gì. Pascal trở thành người mỉa mai cái “tôi đáng ghét” này. Cái “ tôi ” này, lớp bề ngoài của những gì chúng ta muốn trở thành và những gì chúng ta muốn người khác nghĩ về mình trong sân khấu thế giới. Pascal cởi bỏ nó, tìm kiếm nó cho đến khi chúng ta đạt đến bí ẩn về con người, cả hai khốn khổ và vĩ đại “ con người là cây sậy biết suy nghĩ ”.
Thần học và nhân học: sự từ chối một nền thần học duy lý
Nhân học Pascal nhấn mạnh vào vực thẳm mà con người dành cho chính mình. Nhân học này, như chúng ta đã nói, có một mục đích duy nhất khi triển khai, đó là làm mất phương hướng của kẻ phóng túng, đánh động những người thờ ơ để dẫn họ đến với Thiên Chúa, đến với “ Thiên Chúa của Abraham, Thiên Chúa của Isaac, Thiên Chúa của Giacóp, chứ không phải Thiên Chúa của các triết gia và học giả ”. Ở góc độ này, cần nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa nhân học và thần học trong Pascal.
Nếu nhân học Pascal có tính hiện sinh, được thể hiện thì thần học của ông cũng vậy. Điều thú vị là vào đúng thời điểm Descartes bắt đầu lại việc xây dựng các bằng chứng về sự tồn tại của Chúa mà triết học của ông sẽ bén rễ trên đó, Pascal đang phát triển một lối biện chứng mà không chứng minh sự tồn tại của Chúa. Thậm chí không nói đến Descartes, mà toàn bộ kiến trúc của chủ nghĩa kinh viện Dòng Tên kế thừa từ Suarez, đã phát triển một lối biện giải bao gồm việc chứng minh sự tồn tại của Thiên Chúa ở bước đầu tiên, sau đó thể hiện sự đồng nhất giữa vị Thiên Chúa được tìm thấy bởi lý trí này và Thiên Chúa nhập thể. Theo Pascal, thần học, theo nghĩa chặt chẽ là suy tư về Thiên Chúa, không phải là thần học siêu hình mà là thần học tâm lý và lịch sử. Sự sáng suốt về mặt nhân học của Pascal buộc triết gia phải suy nghĩ lại về lời biện chứng của mình và cố gắng hoán cải không phải thông qua lý trí hợp lý mà thông qua việc chứng minh những bằng chứng cứ hiệu quả trực tiếp hơn. Do đó, Jean Steinmann viết trong Pascal (1954) của mình rằng: “ Pascal đã gây ra một biến động hoàn toàn trong khoa biện giải. Cuộc cách mạng cũng quan trọng như cuộc cách mạng của Descartes, nhưng theo hướng ngược lại, bao gồm việc tách các bằng chứng của Kitô giáo ra khỏi nền tảng siêu hình truyền thống và thay thế triết học bằng tâm lý học và lịch sử. Đó là công trình vĩ đại nhất của Pascal.
Chính xác hơn, điều đang bị đe dọa ở Pascal là việc từ chối các bằng chứng truyền thống về sự tồn tại của Thiên Chúa: bằng chứng cánh chung luận, bằng chứng vũ trụ học, bằng chứng bản thể học. Thứ tự thể hiện tôn giáo Kitô giáo không mang tính hình học trong Pascal, mà là thứ tự của sự chắc chắn của chứng từ: lịch sử, thần bí, sự trường tồn của Giáo hội, tất cả những điều này tạo thành một tập hợp các sự thật. Không phải những bằng chứng của thần học duy lý là hoàn toàn sai lầm, nhưng đúng hơn là chúng không hiệu quả, không cân xứng theo thuật ngữ của Pascal. Vị Thiên Chúa mà Pascal nói tới là Thiên Chúa ẩn giấu: “ Quả thật Ngài là Thiên Chúa ẩn mình, Thiên Chúa của Israel, Đấng Cứu Độ” ( Is 45,15 ). Trong Pascal, Thiên Chúa vẫn là bản chất không thể hiểu được, trí óc yếu đuối của chúng ta không thể hiểu được. Chỉ có Chúa Giêsu Kitô là đường dẫn chúng ta đến sự hiếu biết, Pascal nhiều lần nhấn mạnh điều này. Như với Thánh Phaolô, niềm tin là quan trọng nhất trong mối tương quan với kiến thức, nhưng niềm tin cũng cung cấp kiến thức, kiến thức này trở thành kiến thức lịch sử về một ai đó, chứ không phải về một điều gì đó.
Một phương pháp sư phạm của chủ nghĩa vô thần
Chúng ta sẽ hiểu rõ hơn mối quan hệ của thần học với nhân học trong Pascal bằng cách giữ lại ý tưởng “ sư phạm của chủ nghĩa vô thần ” (V. Carraud) này trong Pascal. Điều đó có nghĩa là gì? Chủ nghĩa vô thần cần phải được xử lý, đây là sứ mệnh mà Pascal tự đặt ra cho mình trong tác phẩm hộ giáo của mình: chủ nghĩa vô thần thường là sự thờ ơ, mệt mỏi, từ chối một cách say mê. Để giải quyết vấn đề này, thiên tài của Pascal sẽ là thiết lập một nền nhân học hiện sinh nơi con người nhận thức được sự khốn khổ của mình, nhằm một mặt làm nổi bật tính chính xác về mặt nhân học của tín điều Kitô giáo, chẳng hạn như về tội nguyên tổ, điều này giải thích sự bối rối của con người chúng ta và để làm cho thụ tạo cảm thấy cần có Đấng Tạo Hóa của mình. Pascal nói: “Hãy nhìn thấy nỗi đau khổ của mình và nhìn thấy Đấng Cứu Rỗi của bạn”.
Chính xác hơn, trong triết học Pascal có một sự tương đồng, một lối suy nghĩ phù hợp giữa nhân học và thần học của ông. Nhân học là hiện sinh; thần học cũng vậy. Con người thấy mình khốn khổ, và đứa con hoang đàng chỉ có thể lao mình vào vòng tay của một người Cha và một đấng cứu độ chứ không phải vì nguyên nhân đầu tiên. Theo nghĩa này, chúng ta có thể nói rằng nhân học nuôi dưỡng thần học của Pascal, đó là một diễn ngôn về Thiên Chúa (theo-logos), là diễn ngôn của một tạo vật biết vực thẳm là chính mình và thần học nuôi dưỡng nhân học của ngài, theo nghĩa là nền thần học duy nhất có vẻ phù hợp cho sự hoán cải của các thụ tạo như chúng ta là một nền thần học cũng mang tính hiện sinh.
Nhân học Pascal và nền thần học đi kèm với nó, có liên quan sâu sắc trong thời đại có sự thờ ơ lớn đối với vấn đề thiêng liêng, nó ảnh hưởng đến mọi người, trong mỗi thời đại. Đây là lý do tại sao, vào năm 2017, Đức Thánh Cha Phanxicô đã bày tỏ mong muốn của mình, ngày nay chưa được thực hiện và là chủ đề gây tranh cãi, được thấy Blaise Pascal được phong chân phước. Có lẽ có thể nắm bắt được tính độc đáo và hương vị của thần học, nhân học Pascal bằng một so sánh mang tính nghệ thuật: khi đọc Pascal, chúng ta thấy trước mắt mình là sự sáng tạo ra Adam của Michelangelo, chứ không phải người thợ đồng hồ vĩ đại của Voltaire.
